Αφιέρωμα: Σταύρος Ξαρχάκος

Ο συνθέτης Σταύρος Ξαρχάκος είναι ένας από τους στυλοβάτες της έντεχνης λαϊκής μουσικής, μαζί με τον Μίκη Θεοδωράκη και τον Μάνο Χατζιδάκι.
 

Ο συνθέτης Σταύρος Ξαρχάκος είναι ένας από τους στυλοβάτες της έντεχνης λαϊκής μουσικής, μαζί με τον Μίκη Θεοδωράκη και τον Μάνο Χατζιδάκι. Έγραψε σπουδαία τραγούδια την δεκαετία του ‘60, που θεωρούνται πλέον κλασικά στο είδος τους. Στο προσωπικό του μουσικό ύφος, η κριτική αναγνωρίζει κάτι από τον δυναμισμό του Θεοδωράκη και την μελωδικότητα του Χατζιδάκι.

Ο Σταύρος Ξαρχάκος, με καταγωγή από την Μάνη, γεννήθηκε στις 14 Μαρτίου 1939 στην Αθήνα. Σπούδασε στο Ωδείο Αθηνών και συνέχισε τις σπουδές του στο Παρίσι με την Νάντια Μπουλανζέ και στην σχολή Τζούλιαρντ της Νέας Υόρκης. Αν και σκόπευε να ασχοληθεί με την λεγόμενη σοβαρή μουσική, από πολύ νέος έγραψε μουσική και τραγούδια για το θέατρο και τον κινηματογράφο, γνωρίζοντας επιτυχία στις αρχές της δεκαετίας του 60.

Από την μουσική και τα τραγούδια που έγραψε για θεατρικά έργα «Το Πάρτυ» (1961) και «Τα κόκκινα φανάρια» (1961), καθώς και για τις ταινίες «Ταξίδι» (1962) «Κόκκινα φανάρια» (1963), «Τρίτος δρόμος» (1963), «Λόλα» (1964), προέκυψαν οι πρώτες του μεγάλες επιτυχίες: «Άπονη ζωή», «Φτωχολογιά», «Τα δάκρυά μου είναι καυτά», «Όνειρο δεμένο» και «Χάθηκε το φεγγάρι». Επιτυχίες της ίδιας δεκαετίας είναι τα τραγούδια «Σαββατόβραδο στην Καισαριανή»,«Βάλε κι άλλο πιάτο στο τραπέζι» (μουσική για την σπονδυλωτή ταινία «Τετράγωνο», βασισμένη σε διηγήματα του Αντώνη Σαμαράκη), «Τα τρένα που φύγαν», «Τι έχει και κλαίει το παιδί», «Υπομονή», «Μάτια βουρκωμένα», «Άσπρη μέρα», «Στου Όθωνα τα χρόνια», πολλά από τα οποία ξεκίνησαν από το θέατρο και τον κινηματογράφο. Την περίοδο αυτή συνεργάστηκε στενά με τον δημοσιογράφο Λευτέρη Παπαδόπουλο, που έκανε τα πρώτα του βήματα στην στιχουργική,ενώ τραγούδια του ερμήνευσαν ο Γρηγόρης Μπιθικώτσης και η Βίκυ Μοσχολιού.

Συνέχισε να γράφει μουσική για το θέατρο και τον κινηματογράφο, παραμένοντας ιδιαίτερα ενεργός στην δισκογραφία έως τα τέλη της δεκαετίας του ’ 70. Χαρακτηριστικές δουλειές του αυτών των χρόνων οι δίσκοι: «Χρώματα», «6+6», «Θρήνος για τον Ιγνάθιο Σάντσιεθ Μεχίας» σε στίχους Λόρκα, «Διόνυσε καλοκαίρι μας», «Νυν και αεί», και «Συμφωνία της Γιάλτας». Την ίδια περίοδο συνέθεσε την μουσική της θρυλικής παράστασης των Καζάκου/Καρέζη «Το μεγάλο μας τσίρκο» (1973) στα χρόνια της χούντας, μουσική για τα θεατρικά έργα «Πειρασμός», «Κόκκκινα τριαντάφυλλα για μένα» και «Κομέντια», καθώς και για τις ταινίες «Κορίτσια στον ήλιο» (1968) του Βασίλη Γεωργιάδη και «Γυμνοί στο δρόμο» (1969) του Γιάννη Δαλιανίδη. Από την δεκαετία του ‘80 και εντεύθεν η παρουσία του στην δισκογραφία είναι αραιή, αλλά περιλαμβάνει μια κορυφαία στιγμή: την μουσική και τα τραγούδια που έγραψε για την ταινία του Κώστα Φέρρη «Ρεμπέτικο» (1983).

Την ίδια περίοδο δοκιμάστηκε και στον στίβο της πολιτικής. Το 1986 εξελέγη δημοτικός σύμβουλος Αθηναίων με την παράταξη του Μιλτιάδη Έβερτ και ανέλαβε αντιδήμαρχος πολιτισμού. Τον Ιούνιο του 1989, πέρασε στην κεντρική πολιτική σκηνή και εξελέγη βουλευτής της Α’ Αθηνών με την Νέα Δημοκρατία. Επανεξελέγη στις εκλογές του Νοεμβρίου του ιδίου χρόνου,αλλά αιφνιδιαστικά στις 12 Ιανουαρίου 1990 υπέβαλε την παραίτησή του,επειδή δεν μπορούσε να εξυπηρετήσει συμφέροντα και να υπηρετήσει το δημόσιο αγαθό, όπως είχε, όπως είχε δηλώσει. Στις αρχές του 1995 ανέλαβε την καλλιτεχνική διεύθυνση της νεοσύστατης Κρατικής Ορχήστρας Ελληνικής Μουσικής (KOEM), της μοναδικής ορχήστρας της Ελλάδας με αποκλειστικά ελληνικό ρεπερτόριο από όλο το φάσμα της μουσικής. Το 2000, επανασυνδέθηκε με την πολιτική και την Νέα Δημοκρατία και εξελέγη ευρωβουλευτής. Το 2014 ήταν υποψήφιος και πάλι με την Νέα Δημοκρατία για την Ευρωβουλή, αλλά δεν εξελέγη.

Στην προσωπική του ζωή, ο Σταύρος Ξαρχάκος έχει νυμφευτεί δύο φορές. Την πρώτη φορά με την Καρλότα Ξανθοπούλου, με την οποία απέκτησε μια κόρη, την Πανδώρα Ξαρχάκου. Το 2015, παντρεύτηκε σε δεύτερο γάμο την τραγουδίστρια Ηρώ Σαϊα (γεν. 1979), με την οποία απέκτησε δίδυμα, ένα αγόρι και ένα κορίτσι.

Η Μουσική, Θέμα Ζωής και Θανάτου

Στις 19 Δεκεμβρίου 2019, ο Σταύρος Ξαρχάκος αναγορεύτηκε επίτιμος διδάκτωρ του Τμήματος Μουσικών Σπουδών της Φιλοσοφικής Σχολής του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών. Στην διάρκεια της τελετής της αναγόρευσής του εκφώνησε ομιλία με τίτλο «Η Μουσική, Θέμα Ζωής και Θανάτου», που έχει ως εξής:

    Είναι μεγάλη τιμή στο πρόσωπό μου η αναγόρευση μου ως επιτίμου διδάκτορα του Πανεπιστημίου. Είμαι αφάνταστα συγκινημένος.

    Η μουσική είναι μια φυσιοκρατική αντίληψη των πραγμάτων. Είναι η θεϊκή επικοινωνία των ήχων. Περιγράφει τα ψυχικά βιώματα μ’ έναν κώδικα ανιδιοτελή.

    Δημιουργώντας ανάταση ψυχής και σαν αποτέλεσμα ανάταση πνεύματος. Είναι ένα ανυπάκουο σύννεφο, που επικάθεται και γαληνεύει την πιο φουρτουνιασμένη θάλασσα.

    Είναι ανυπάκουο σε συνημμένους λογικούς κανόνες και δεν υποτάσσεται στην κανονικοποιημένη αριθμητική συλλογικότητα.

    Είναι επαναστατικό!

    Τα πρωτογενή μουσικά υλικά αντλούνται απ’ τη μυθική μεταφυσική και ρεαλιστική υπόσταση του Οργανισμού Ελλάδα.

    Τα αποτελέσματα αυτών των υλικών είναι άλλοτε «αφηγηματικά» και άλλοτε «λειτουργικά», δημιουργώντας προοπτικές αξιοποιώντας και διαστάσεις και δυναμικές που δομούν το ηχητικό περιβάλλον.

    Η μουσική μ’ έναν ακατανόητο τρόπο, τακτοποιεί το συναισθηματικό και το μυστηριακό χάος.

    Ο πολιτισμός είναι σύνοψη θρησκευτικών, πνευματικών, καλλιτεχνικών, πολιτικών, οικιστικών και ερωτικών συνθέσεων ανθρώπου-ανθρωπότητας. Είναι αναζήτηση και συνάντηση εκφράσεων ζωής και δημιουργίας.

    Ο πολιτισμός της πνευματικής έκφρασης είναι πολιτισμός έκφρασης ελευθερίας ατόμων και λαών.

    Είναι η δημιουργική και ανθρωπιστική συνέχεια του πολιτισμικού γίγνεσθαι.

    Επιτακτική ανάγκη δε, είναι η επαναξίωση του πολιτισμού με αμετάθετο στόχο, έναν νέο ανθρωπισμό, στο πλαίσιο του οποίου πρωτεύουσα θέση θα έχει η τέχνη, ως ύψιστη έκφραση της ελευθερίας και της δημιουργίας.

    Όχι η καταναλωτική και εμποριοκρατική λειτουργία που γίνεται συμπλήρωμα της ωμής νεοβάρβαρης υπερεξουσιαστικότητας.

    Τα ζημιογόνα υποπροϊόντα της σύγχρονης προόδου εμφανίζονται σαν κύρια προϊόντα.

    Χρόνια τώρα υποσκάπτουν τα θεμέλια του πολιτισμού μετατρέποντάς τον σε ερείπια. Οι δυτικές κοινωνίες διακρίνουν θολά είδωλα στο κάτοπτρο του μέλλοντος.

    Στραγγαλίζονται από την αβεβαιότητα, κλονίζονται από τις νέες τεχνολογίες, σαστίζουν απ’ τον παγκοσμιοποιημένο οικονομικό συγκεντρωτισμό, εκφυλίζονται απ’ την εξάπλωση ms διαφθοράς.

    Μεγαλουπόλεις τέρατα, τεχνολογίες, αυτοματισμοί και εκβιομηχανίσεις υποβαθμίζουν και καταστρέφουν το περιβάλλον.

    Η ανεξέλεγκτη “ανάπτυξη” δημιουργεί κοινωνικές αντιθέσεις με αποτέλεσμα τη διάλυση των παραδοσιακών μορφών αλληλεγγύης.

    Μορφές γραφειοκρατικές που ανωνυμοποιούν και αποπροσωποποιούν τον άνθρωπο. Το κοινωνικό κράτος μεταβλήθηκε σ’ ένα φιλάνθρωπο δράκο. Η διεφθαρμένη ψευτοηθικίζουσα δύση επιπλέει σ’ ένα σύμπαν ακουσταπάτης και οφθαλμαπάτης. Οι εικόνες, οι ήχοι , τα “πνευματικά” ερεθίσματα των σύγχρονων μορφών επικοινωνίας υποτάσσουν κάθε στιγμή τη λογική και την αισθητική μας, μεταμορφώνοντάς μας από ενεργούς πολίτες σε αδρανή μάζα.

    Ζούμε την έλλειψη της γνώσης και την επιβολή της άποψης. Η εποχή μας, εποχή μηχανοκρατίας και πολεοδομικής φυλάκισης, βιομηχανοποιεί ιδέες, πρόσωπα και γεγονότα. Είναι μια εποχή πρωτοφανούς πνευματικού ελλείμματος στο σύνολο των θεσμών, συμπεριλαμβανομένων ενίοτε και εκείνων που από τη φύση τους παράγουν γνώση και πολιτισμό.

    Έχουν δημιουργηθεί νέες επιμέρoυs αντιθέσεις που εμφανίζονται σαν συγκρουσιακή κατάσταση του πολιτισμού και του υλισμού. Στο όνομα του υλισμού, εχθροποιούνται η γνώση και ο πολιτισμός. Αποτέλεσμα της εχθροποίησης αυτής είναι η εξαφάνιση της χώρας σαν εθνική πολιτιστική συλλογικότητα.

    Η κυριαρχία του υλισμού και του ατομικισμού στις γενιές των τελευταίων ετών, δημιουργεί ασαφή διαχωρισμό τέχνης και διασκέδασης.

    Η ανύψωση από την καθημερινότητα δεν συντελείται μέσω της τέχνης αλλά μετατρέπεται σε αισθησιακή αναζήτηση, αναδομώντας τη “δυναμική της λέξης” ανύψωση δίvovτας τη θέση της σε αεροναυτικό όρο.(Μπρούνο Βάλτερ).

    Το θείο δαιμόνιο της ανθρωπότητας οφείλει να ξεπεράσει όλα τούτα εφ’ όσον κινητοποιήσει τις πνευματικές, ηθικές δυνάμεις και αξίες που τρέφονται από εκείνες τις άχρονες και άχραντες πηγές.

    Ο δρόμος της ελληνικής μουσικής πραγματικότητας προς μια άλλη πορεία περνάει από το τραχύ μονοπάτι του μουσικού εκφυλισμού αλλοτριώνοντας και αλώνοντάς μας. Δεν στέρεψαν οι μουσικοί δημιουργοί. Η Ελλάδα μας στέρεψε από το λάλον ύδωρ της Κασταλίας Πηγής, το ύδωρ το αλλόμενον της Ορθοδοξίας, της ζωντανής ψυχής του μαχόμενου δημιουργικά πολιτισμού μας.

    Βυθιστήκαμε σ’ ένα άηχο και αποξεραμένο τοπίο περιμένοντας την έλευση των βαρβάρων.
    Και ήρθαν.

    Εμείς, άβουλα ανθρωπάκια, βουτηγμένα στη μικροαστική μας μακροβιότητα και μακαριότητα περιμένουμε ακόμα τον Γκοντό.

    «Τα ψεύτικα τα λόγια τα μεγάλα» είναι αυτά που δίχασαν και εξακολουθούν να διχάζουν τη μήτρα της κοινωνίας.

    Η Ελλάδα, μάνα του καημού.

    Η έξοδος από τούτη την κρίση προϋποθέτει την υπέρβαση των πολιτικών και πολιτισμικών αιτίων της. Ο αλληθωρισμός σαν αίτιο είναι που μετατρέπει την κρίση σε εγγενές πρόβλημα της χώρας.

    Το μέλλον επιτάσσει: φαντασία, όραμα, αρχές, αξίες, ιστορική γνώση και σεβασμό στις παραδόσεις.

    Γιατί στην ιστορία και στην παράδοση κουμπώνει η ψυχή μας. Η ολική επίθεση φωτονίων στον τόπο μας, η θάλασσα και η μουσική φέρνουν ελπίδα.

    Χρέος μας είναι αυτή την ελπίδα να την κάνουμε πράξη για να ξαναβρεθούμε στην πλευρά της Ελλάδας του πολιτισμού και όχι στην Ελλάδα που πνίγει τα παιδιά της.

    Προηγουμένως σας ανέφερα την ολική επίθεση φωτονίων. Προφανώς εννοούσα το Αττικό φως.

    Κι εδώ επιτρέψτε μου να σας απαγγείλω ένα απόσπασμα από το ποίημα του Ανδρέα Εμπειρίκου «Εις την οδόν των φιλελλήνων»: «Το φως αυτό χρειάζεται μια μέρα για να γίνει, μια δόξα κοινή, μια δόξα πανανθρώπινη. Η δόξα των Ελλήνων που πρώτη θαρρώ στον κόσμο εδώ κάτω, έκαμαν οίστρο της ζωής τον φόβο του θανάτου».

    Γεννήθηκα στα Εξάρχεια στις 14 Μαρτίου του 1939.

    Ήταν μια εποχή που οι ήχοι και οι εικόνες καταγράφονταν έντονα, ακόμα και σε ένα παιδί της ηλικίας μου. Ήταν ανατριχιαστικός ο ήχος της σειρήνας και απάνθρωπο το θέαμα μιας τεράστιας ουράς σκελετωμένων ανθρώπων για να πάρουν ένα κομμάτι μπομπότα.

    Και τραγικός ο ρόγχος του θανάτου στα πεζοδρόμια της Θεμιστοκλέους. Όμως η Γιαγιά τα ξόρκιζε όλα αυτά με την κιθάρα της και το τραγούδι της.

    Ο Οργανισμός ΕΛΛΑΣ βγήκε από τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο με ένα ανύπαρκτο ανοσοποιητικό σύστημα, τραυματισμένος, ερειπωμένος, κατακερματισμένος, αδύναμος.

    Και σαν Αρμαγεδδών έπεσε για να αποτελειώσει οτιδήποτε είχε μείνει μια επιδημία, ένας ιός που ακόμα δυστυχώς είναι εν δυνάμει. Ο Εμφύλιος.

    Όμως η Γιαγιά τα ξόρκιζε όλα τούτα με την κιθάρα της και το τραγούδι της.

    Να λοιπόν γιατί η Μουσική ήταν θέμα ζωής και θανάτου για μένα. Τα χρόνια πέρασαν, πολύ δύσκολα χρόνια. H Μουσική ήταν η απόλυτη και καθημερινή μου ενασχόληση.

    Ευτύχησα να έχω σπουδαίους και εμπνευσμένους δασκάλους.

    Τον Στράτο Παγιουμτζή, τον Γιάννη Παπαϊωάννου, τον Μάρκο Βαμβακάρη, τον Γιάννη Τσαρούχη, τον Νίκο Γκάτσο, την Νάντια Μπουλανζέ, τον Ντέιβιντ Ντάιαμοντ και τον Λέοναρντ Μπερνστάιν.

    Έτσι έμαθα να μιλώ όσο μπορώ λιγότερο. Έτσι έμαθα να ακούω και να αφουγκράζομαι όσο μπορώ περισσότερο. Έτσι έμαθα ότι στις πέντε οριζόντιες γραμμές του πενταγράμμου δεν κάθονται μαύρα στίγματα αλλά χελιδόνια που τραγουδούν αδιάκοπα. Αλλά για να τα ακούσεις πρέπει να αποκτήσεις την εμπιστοσύνη τους.Ετσι έμαθα πως η Μουσική αρχίζει από σιωπή και καταλήγει σε σιωπή.

    Άρα οι παύσεις έχουν ήχο. Άρα δεν υπάρχει σκοτεινή ύλη. Διότι εν αρχή ην ο ήχος.

    Τέλος, έμαθα ότι δικαίωμα στην έπαρση έχει μόνο η Σημαία. Απέκτησα φίλους και εχθρούς, άσπονδους φίλους και ασπόνδυλους φίλους. Απέκτησα βραβεία, εύσημα, φήμη. Όμως σε κάποια στιγμή απέκτησα και την κόρη μου Πανδώρα. Πέρασα περιόδους σιωπής, δημιουργικής σιωπής.

    Η αμφισβήτηση και η αναζήτηση ήταν και είναι για μένα οι κέρβεροι που φυλάσσουν τον εσωτερικό μου χώρο και χρόνο από τον εξωτερικό μου χώρο και χρόνο.

    Πριν από περίπου δέκα χρόνια είχα μπει πάλι στο καβούκι μου.

    Είχα γίνει δυσπρόσιτος, δυσκολονόητος, δυσβίωτος, ιδιότροπος, με λίγα λόγια αυτό που λέμε αντικοινωνικός.

    Κάποια στιγμή ανησύχησα, γιατί ήταν μεγάλο το διάστημα της σιωπής. Όμως ήρθε να τα ξορκίσει όλα αυτά με το τραγούδι της όχι πια η Γιαγιά μου αλλά η Ηρώ.

    Πριν από τρία χρόνια αποκτήσαμε δίδυμα. Τον Σταύρο και την Μαρία – Ιζόλδη. Σήμερα είχα την τιμή να γίνω μέλος της πανεπιστημιακής σας κοινότητας.

    Τα γεγονότα αυτά μου δίνουν κουράγιο για το επέκεινα και θάρρος για την πορεία προς το άγνωστο.

    Και πάλι σας ευχαριστώ από τα βάθη της καρδίας μου.


 

 

Πηγή: SanSimera.gr