Αφιέρωμα: Αγκάθα Κρίστι - Η «μαμά» του Ηρακλή Πουαρό και της αστυνομικής λογοτεχνίας

Βρέθηκε στο Βιβλίο Γκίνες επειδή πούλησε τα περισσότερα αντίτυπα στην ιστορία του μυθιστορήματος, κερδίζοντας πάντα τα στοιχήματα της εφηβείας μας.

Από τον Ογκίστ Ντιπέν και τον Σέρλοκ Χολμς μέχρι τον Φίλιπ Μάρλοου και τον Χάρι Χόλε έχουν κυλήσει τόνοι από μελάνι − και από αίμα. Από τον Έντγκαρ Άλαν Πόε και τον σερ Άρθουρ Κόναν Ντόιλ μέχρι τον Ρέιμοντ Τσάντλερ και τον Τζο Νέσμπο, οι συγγραφείς των αστυνομικών αφηγημάτων βρίσκουν τρόπους να ανανεώνουν το είδος και να ξετρελαίνουν εκατομμύρια αναγνώστες, είτε πρόκειται για καθημερινούς ανθρώπους είτε για ιερά τέρατα της φιλοσοφίας και της διανόησης, όπως ο Μπέρτολτ Μπρεχτ και ο Βάλτερ Μπένγιαμιν, ακόμα και ο Ερνστ Μπλοχ.

Πιτσιρικάδες, τρέχαμε στα περίπτερα και αγοράζαμε σχεδόν κάθε εβδομάδα βιβλία τσέπης των εκδόσεων Λυχνάρι με τα κιτρινόμαυρα εξώφυλλα και των εκδόσεων Πάπυρος, τα περίφημα «βιπεράκια». Και μάθαμε, πολύ αργότερα, ότι η λέξη βίπερ δεν είναι αγγλική ή αμερικάνικη, όπως νομίζαμε, αλλά ότι πρόκειται για ελληνικό υβρίδιο, προερχόμενο από τις φράσεις «Βιβλία Περιπτέρου» ή, κατ᾽ άλλους, «Βιβλία Περιοδικά».

Η Αγκάθα Κρίστι είχε κερδίσει όλα τα στοιχήματα στην εφηβεία μας, καίτοι έμελλε να τα χάσει, επίσης όλα, όταν πια μας ήρθε η κατραπακιά από τον Ντάσιελ Χάμετ και το νουάρ. Αλλά δεν ξεχνιούνται οι παλιές αγάπες και δεν σβήνει από τη μνήμη ο περιλάλητος Ηρακλής Πουαρό, που δεν είναι Γάλλος αλλά Βέλγος, και η αιώνια γεροντοκόρη μις Μαρπλ, προσωποποίηση της λέξης μπικουτί. Όσο κι αν μας φαίνονται σήμερα αναχρονιστικές οι δύο αυτές μορφές, εξακολουθούν να γοητεύουν και να διασκεδάζουν τον κόσμο, τόσο μέσα από το τυπωμένο χαρτί όσο και από το σελιλόιντ.

Η «μαμά» αμφοτέρων γεννήθηκε στις 15 Σεπτεμβρίου του 1890, άκουγε στο όνομα Αγκάθα Μαίρη Κλαρίσα Μίλερ, είχε πατέρα Αμερικανό, έζησε ογδόντα έξι ολόκληρα χρόνια, έγραψε πάνω από ογδόντα μυθιστορήματα, τριάντα συλλογές διηγημάτων και δεκαπέντε θεατρικά έργα, παντρεύτηκε δύο φορές, τον Άρτσιμπαλ Κρίστι (ένας άτυχος γάμος, μια και ο Κρίστι την εγκατέλειψε παράφορα ερωτευμένος με μια οικογενειακή τους φίλη) και τον Μαξ Μαλόουαν, ευγενή αρχαιολόγο, εργάστηκε ως βοηθός φαρμακοποιού (εξού και τα πάμπολλα δηλητήρια που κάνουν τη βρόμικη δουλειά τους στα αφηγήματά της), την υποδύθηκε, το 1979, η έξοχη Βανέσα Ρέντγκρεϊβ (σε μια λησμονημένη, μέτρια ταινία με τον απλό τίτλο «Αγκάθα») και βρέθηκε στο Βιβλίο Γκίνες ως η συγγραφέας που πούλησε τα περισσότερα αντίτυπα στην ιστορία του μυθιστορήματος − πάνω από δύο δισεκατομμύρια.

Ο Ηρακλής Πουαρό μάς είναι οικείος με τη μορφή του Πίτερ Ουστίνοφ, αλλά ο Άλμπερτ Φίνεϊ στο αριστουργηματικό «Έγκλημα στο Όριαν Εξπρές» κερδίζει τις εντυπώσεις. Η Κρίστι, στην «Αυτοβιογραφία» της, αφηγείται ότι εμπνεύστηκε τον ήρωά της από τους Βέλγους πρόσφυγες στην Αγγλία κατά τη διάρκεια του Α' Παγκοσμίου Πολέμου.

«Σκέφτηκα τους Βέλγους πρόσφυγές μας» γράφει. «Είχαμε μια αποικία σχεδόν από Βέλγους πρόσφυγες στην ενορία του Τορ. Όταν έφτασαν, ξεχειλίσαμε όλοι από ευγένεια και συμπάθεια. Ήθελαν να μείνουν μόνοι, να συγκεντρωθούν στον εαυτό τους. Ήθελαν να εξοικονομήσουν χρήματα, να σκάψουν τον κήπο τους. Γιατί να μην κάνω ντετέκτιβ έναν Βέλγο; Τι θα λέγατε για έναν πρόσφυγα αστυνομικό; Έναν που να έχει βγει στη σύνταξη. Όχι νεαρό. Τι λάθος που έκανα εκεί! Το αποτέλεσμα είναι ότι ο ντετέκτιβ που δημιούργησα πρέπει τώρα να είναι πάνω από εκατό χρονών! Τέλος πάντων, κατέληξα σε Βέλγο ντετέκτιβ. Του επέτρεψα να αναπτυχθεί σιγά σιγά μέσα στον ρόλο του. Θα έπρεπε να ήταν επιθεωρητής, ώστε να έχει συγκεκριμένες γνώσεις γύρω από το έγκλημα. Θα έπρεπε να είναι σχολαστικός, πολύ τακτικός, σκέφτηκα, καθώς ξεκαθάριζα ένα σωρό ακατάστατα μικροπράγματα στο δωμάτιό μου».

Η Κρίστι τον ήθελε μικροκαμωμένο, γύρω στο 1,65, πανέξυπνο και λάτρη της τάξης, που προτιμάει τα πράγματα να είναι τετράγωνα και όχι στρογγυλά. Το όνομά του να είναι μεγαλόπρεπο. «Ηρακλής», γράφει, «ωραίο όνομα. Το επίθετό του ήταν πιο δύσκολο. Δεν ξέρω πώς κατέληξα στο όνομα Πουαρό −αν μου ήρθε ξαφνικά ή αν το είδα σε κάποια εφημερίδα−, εν πάση περιπτώσει μου ήρθε. Ήταν εντάξει, δόξα τω Θεώ».

Σήμερα ξέρουμε ότι το θρυλικό όνομα προέρχεται από δύο άλλους, ξεχασμένους εντελώς ντετέκτιβ, τον Ηρακλή Πόποου και τον μεσιέ Ποαρέ, των επίσης ξεχασμένων συγγραφέων Μέρι Μπέλοκ Λόουντς και Φρανκ Χάουελ Έβανς. Λογοτεχνικά, ο Πουαρό έζησε πενήντα πέντε συναπτά έτη, από το 1925, που κάνει την πρώτη του εμφάνιση στο μυθιστόρημα «Μυστηριώδης υπόθεση στο Στάιλς», έως το 1975, που σκοτώνει έναν φονιά και εν συνεχεία πεθαίνει, στο μυθιστόρημα «Αυλαία».

Επίθεση στον Ηρακλή

Ο Πουαρό θα υποστεί μια δίκαιη, ανελέητη επίθεση από τον Ρέιμοντ Τσάντλερ στο κλασικό πια δοκίμιό του «Η απλή τέχνη του φόνου». Το χιούμορ της επίθεσης είναι εξίσου δηλητηριώδες με τα φονικά σκευάσματα που κυκλοφορούν σε πολλά μυθιστορήματα της Κρίστι.

Γράφει ο Τσάντλερ: «Υπάρχει και το κόλπο της Αγκάθα Κρίστι που καθιέρωσε τον κύριο Πουαρό, τον δαιμόνιο Βέλγο που μιλάει σε φιλολογική μετάφραση γαλλικών του δημοτικού και περιφέρεται βαριεστημένα με τα μικρά φαιά του κύτταρα, τον κύριο Πουαρό λοιπόν, που αποφασίζει ότι κανείς μέσα στις κουκέτες δεν θα μπορούσε να κάνει μόνος του τον φόνο, άρα όλοι τον έκαναν μαζί με κάποιον άλλον και τεμαχίζει τη διαδικασία του φόνου σε μια σειρά απλών ενεργειών, λες και ξεβιδώνει το μηχάνημα που χτυπάς τα αυγά. Είναι η περίπτωση που εγγυάται μια λύση που μόνον ένας χαζός θα μπορούσε να μαντέψει». Εξίσου επιθετικός προς την Κρίστι ήταν και ο Έντμουντ Γουίλσον: «Η κυρία Κρίστι είναι αναγκασμένη να εξαλείψει κάθε ενδιαφέρον από τους ανθρώπινους χαρακτήρες ή, πιο σωστά, πρέπει να γεμίσει τη σκηνή με μια ανθρώπινη παρωδία τους. Πρέπει να βρει μαριονέτες που να ανταποκρίνονται στην αγωνιώδη προσμονή του αναγνώστη. Όλα μοιάζουν με ταχυδακτυλουργική επίδειξη. Ο μάγος σάς αποσπά την προσοχή σε ανύποπτο χρόνο και ανακατεύει την τράπουλα. Μπορούν να προσφέρουν μια ελαφριά διασκέδαση κι ένα ξάφνιασμα, όσο το μπορεί και μια ταχυδακτυλουργική παράσταση. Αλλά η λογοδιάρροια είναι αφόρητη και τα χρησιμοποιούμενα υλικά δεν έχουν την κομψότητα της τράπουλας».

Περισσότερο αποστασιοποιημένος, και συνεπώς πιο επιεικής, ο μαρξιστής φιλόσοφος Ερνστ Μπλοχ περιορίζεται στο να αναλύσει τη μέθοδο του Πουαρό, χαρακτηρίζοντας τον Βέλγο ντετέκτιβ «τέκνο μιας εποχής που δεν είναι πια τόσο ορθολογική». Ο Πουαρό, επισημαίνει ο Μπλοχ, δεν παίζει το χαρτί της επαγωγής, αλλά «συλλαμβάνει ενορατικά την ολότητα της επιμέρους περίπτωσης, σύμφωνα με τη νοητική λειτουργία −που έχει γίνει πιο ανορθολογική− της παρακμάζουσας αστικής τάξης».

Όπως και να ᾽χει, η τέρψη που πρόσφερε στους εκατομμύρια αναγνώστες της η «βασίλισσα του αστυνομικού μυθιστορήματος», όπως έχει χαρακτηριστεί η Αγκάθα Κρίστι, δεν είναι διόλου αμελητέες. Ιδίως σήμερα, μια εποχή που ο καλπάζων ανορθολογισμός, η εκκωφαντική ασχήμια, ο παραμερισμός κάθε κομψότητας και ο βάναυσος θάνατος του στιλ κάνουν θραύση, η περιστασιακή επιστροφή στα βιβλία της Κρίστι μοιάζει με βάλσαμο. Και με δικαίωση της άποψης του Χόρχε Λουίς Μπόρχες, σύμφωνα με τον οποίο το αστυνομικό μυθιστόρημα δεν έχει ανάγκη από υπεράσπιση γιατί, αν μη τι άλλο, διασώζει την τάξη σε μια εποχή αταξίας.

Πηγή: lifo