Ιερό Παρεκλήσιο Αγίας Παρασκευής Δωροθέας. Μια ιστορική και περιηγητική μελέτη του Τσαβδάρη Αθαν. Ευάγγελου Εκπαιδευτικού - Μεταπτυχιακού φοιτητή πτδε Παιδαγωγικής Σχολής Φλώρινας

 Εισαγωγή

Στην παρούσα μελέτη επιχειρήθηκε μια επισταμένη ανάλυση των πεδίων εκείνων που σχετίζονται άμεσα ή έμμεσα με τον Ιερό ναό Αγίας Παρασκευής Δωροθέας.

Αρχικά παρατέθηκαν κάποια στοιχεία για την Ιστορία του τόπου, έπειτα πραγματοποιήθηκε με εξελικτική αναδρομή για το χρονικό της κατασκευής του ναού, έτσι ώστε να διαφανεί ότι η οικοδόμηση, ήταν σχέδιο της θείας οικονομίας.

Η τελετή της Πανηγύρεως μάς απασχόλησε ιδιαίτερα. Προκειμένου να καταδείξουμε τις πολιτισμικές αποκλίσεις που αποτυπώνονται στο πέρασμα του χρόνου.

Τέλος, προκειμένου να τιμήσουμε τις ευεργεσίες της Αγίας, καταγράψαμε κάποια από τα θαύματά της.

Στόχος της εργασίας: Η στοχοθεσία της εργασίας κινήθηκε σε μια ιδιαίτερη θεματική, ώστε να αποδείξει ότι ένας ναός αποτελεί κέντρο πολιτισμού και ανταλλαγής εμπειριών.

Αξιολογικές παραδόσεις που σχετίζονται με την Ιστορία του χωριού και την καταγωγή των κατοίκων

Θέλοντας να ανιχνεύσουμε τα Ιστορικά και λαογραφικά τεκμήρια, που αφορούν το χωριό Δωροθέα Αλμωπίας, είμαστε υποχρεωμένοι να ανατρέξουμε στην επικρατέστερη, εκ των εκδοχών που σχετίζεται με το πρώτο όνομα που δόθηκε στο χωριό, όπως μας την παραδώδει ο Νέανθος Θραφίτης.

Σύμφωνα με αυτήν: Μια αναπάντεχη πλημμύρα κοντινού ποταμού, κατάστρεψε τον πρώτο οικισμό, οι λιγοστοί κάτοικοι βρήκαν νέο κατάλυμα  στη σκιά ενός Γάβρου[1].

Από το Γάβρο, προέκυψε το όνομα «Γάβριστα».

Όταν απελευθερώθηκε η Μακεδονία από τους Τούρκους, όλα τα χωριά της Αλμωπίας υποχρεώθηκαν να αλλάξουν ονόματα.

Το νέο τοπωνύμιο Δωροθέα οφείλεται στη νεομάρτυρα Θεοδώρα.

Η Θεοδώρα διακρινόταν για τη φλογερή πίστη στο Χριστό, και την ιδιαίτερη ομορφιά και σεμνότητά της. Οι Τούρκοι επωφθαλμιούσαν τις αρετές της, και θέλησαν να την ατιμάσουν. Μια μέρα η νεαρή κοπέλα πήγε στην πηγή για να μεταφέρει το ημερήσιο νερό. Οι αλλόθρησκοι κατακτητές της επιτέθηκαν θέλοντας να παραβιάσουν την ιερή

---

[1] Γάβρος: Είδος δέντρου

  

παρθενιά της, η θεοσεβούμενη κοπέλα αρνήθηκε σθεναρά να υποκύψει και θανατώθηκε.

Οι κάτοικοι της Δωροθέας, στην προσπάθειά τους να κρατήσουν ζωντανή τη μνήμη της μάρτυρος, πραγματοποίησαν μια αντιστροφή της λέξεως Θεοδώρα (Δώρο + Θεός) με τον τρόπο αυτό παρήγαγαν το όνομα.

Ο τόπος φέρει έντονα τα σημάδια, της ιστορικής περιόδου του Μικρασιατικού ξεριζωμού και του εμφύλιου πολέμου. Το χωριό δέχτηκε μετανάστες από διάφορα σημεία της Μικράς Ασίας. Οι μετεγκαταστάσεις που επακολούθησαν βρίσκουν σήμερα, τη μεγαλύτερη μερίδα των Μικρασιατών να κατάγεται από το «Σαφράνι». Οι κάτοικοι και οι απόγονοί τους ονομάστηκαν «Σαφρανιώτες», η ονομασία διατηρείται μέχρι σήμερα. Η τοπωνυμία προήλθε από το φυτό «Σαφράν» που ευδοκιμούσε στην περιοχή[1].

Σύμφωνα με στοιχεία της εθνικής στατιστικής υπηρεσίας η πληθυσμιακή αύξηση που επέφεραν στο χωριό οι μετανάστες προσέφερε ένα μεγάλο πολιτισμικό κληροδότημα στις επόμενες γενεές, τα αξιόλογα ήθη και έθιμα, πολλά από τα οποία έχουν διατηρηθεί ως τις μέρες μας. Υπέστησαν όμως διαφοροποιήσεις και παραλλαγές λόγω της ανάμιξης με το ντόπιο στοιχείο που κατοικούσε στο χωριό.

Η διαφορετική καταγωγή των κατοίκων, είχε ως αποτέλεσμα, τον πλουραλισμό των ιδεών και τη δημιουργία μιας νέας κουλτούρας.

Η καθημερινή ζωή των κατοίκων παρουσίασε ένα κοινό χαρακτηριστικό στοιχείο, την ανάπτυξη ενός έντονου θρησκευτικού συναισθήματος.

Ιστορική αναδρομή του ναού. Εμπλοκή των κατοίκων στην ανέγερση και τη λειτουργία του

Σύμφωνα με προφορικές διηγήσεις των κατοίκων, που συγκεντρώθηκαν με τη μέθοδο της απομαγνητοφωνημένης συνέντευξης, είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε το χρονικό με βάση το οποίο οικοδομήθηκε το πρώτο αφιερωματικό εκκλησάκι, που διασώζεται στο περίβολο του κυρίως ναού.

Στον τόπο που στεγάζεται ο σημερινός ναός ανάβλυζε μια δροσερή πηγή περιστοιχισμένη από καταπράσινα δέντρα. Η πηγή αυτή, με την πρόνοια τη Αγίου Θεού, και τη χάρη της Αγίας Οσιοπαρθενομάρτυρος Παρασκευής, έμελε να εξελιχθεί σε σωτήριο αγίασμα.

Οι κάτοικοι γέμιζαν τις στάμνες τους, προσδίδοντας στο χώρο έναν ανεξήγητο σεβασμό. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός, ότι την εποχή για την οποία μιλάμε, οι Τούρκοι δεν είχαν σέβονταν το χώρο του αγιάσματος.

Με την ανταλλαγή των πληθυσμών που συντελέστηκε το 1922, οι Μικρασιάτες εγκαταστάθηκαν στα εγκαταλελλημένα τούρκικα παραπήγματα.

Μεταξύ των οικογενειών που εγκαταστάθηκαν στη Δωροθέα υπήρξαν οι ευλαβείς σύζυγοι, Αθανάσιος και Αναστασία Κριτσάκη, αφότου περιπλανήθηκαν στο Βόλο και τη Νέα Αγχίαλο Μαγνησίας, η Δωροθέα ένα μικρό χωριό της Αλμωπίας ήταν τελικά ο επίγειος παράδεισος, στον οποίο θα λάμβαναν τη Θεία χάρη. Το ζευγάρι αντιμετώπιζε πρόβλημα ατεκνίας και η οικοδόμηση του πρώτου προσκυνήματος, στηρίζεται σε δύο εκδοχές που αναφέρονται στην ευεργεσία της Αγίας προς την άτεκνη οικογένεια.

Πρώτη εκδοχή[2]: Η Αγία παρουσιάζεται με τη μορφή οράματος και υποδεικνύει την επιθυμία της: πιο συγκεκριμένα η Αγία Παρασκευή γνωρίζοντας τα φιλόθεα

---

[1] Αναφερόμαστε στο φυτό «Κρόκος» που συναντάται σε διάφορα χωριά της Κοζάνης.

[2] Η εξιστόρηση του οράματος οφείλεται στην κα Μαρία Παλαμίδα. 

αισθήματα της Αθανασίας, παρουσιάζεται στην πιστή γυναίκα με τη μορφή θείου οράματος ενώ, η Αναστασία ευλαβικά ψέλλιζε τη βραδινή της προσευχή και της λέει:

«Αναστασία ακολούθησέ με και μη φοβηθείς». Η γυναίκα ακολούθησε τη μαυροφόρα Αγία η οποία κρατούσε στο χέρι της ένα σταυρό, οδήγησε την Αναστασία έξω από το χωριό, φτάνοντας στο μέρος της πηγής, έλαμψε το άκτιστο φως του Κυρίου και η Παρασκευή εμφανίστηκε.

Λόγω έλλειψης πόρων ο σύζυγος Αθανάσιος όντας χτίστης στο επάγγελμα, ανέλαβε την οικοδόμηση. Η εργασία του διήρκεσε δύο χρόνια (1925 – 1927). Μετά το πέρας των εργασιών το πρώτο δείγμα παρουσίας της Αγίας Παρασκευής ήταν ένα χειροπιαστό γεγονός.

Η δεύτερη εκδοχή είναι ουσιαστικά παραλλαγή της πρώτης όπως μας μαρτυρεί ο Ιεροψάλτης κος Γιώσης Νικόλαος.

Ο Αθανάσιος εβρισκόμενος στον αγρό για να εκτελέσει τις καθημερινές του εργασίες έτυχε και ο ίδιος (όπως και η σύζυγός του) τη χάρη του άκτιστου Φωτός, σε συνδυασμό με τη φωνή της Αγίας Παρασκευής να τον καλεί στο μέρος του Αγιάσματος.

Τα οράματα που περιγράφησαν παραπάνω είχαν ως αποτέλεσμα τη διπλή θαυματουργική επίδραση της Αγίας:

Πρωτίστως στο μέρος που υποδείχθηκε από την Αγία, βρέθηκε η θαυματουργή εικόνα της.

Δευτερευόντως, η Αθανασία απόλαυσε τους γλυκούς καρπούς της πίστης, απέκτησε ένα κοριτσάκι το οποίο ονομάστηκε Αριστέα.

Η ανέγερση του κυρίου ναού, όπως διατηρείται ως τις μέρες μας

Η οικογένεια Κριτσάκη έχει συνδέσει αρκετά το όνομά της, με το ναό της Αγίας Παρασκευής. Οι απόγονοι αυτής της οικογένειας διαδραματίζουν πρωταγωνιστικό ρόλο στην ανέγερση του κύριου ναού.

Χάριν ευκολίας θα ονοματίσουμε «ως Αθανάσιο το νεότερο» τον εγγονό του ζεύγους στο οποίο προαναφερθήκαμε.

Τούτος ο απόγονος ασκούσε το επάγγελμα του γραμματέα στην τότε κοινότητα Δωροθέας. Παράλληλα υπήρξε μελωδικότατος αναγνώστης που υπηρέτησε τα αναλόγια διαφόρων Ιερών Ναών και της Αγίας Παρασκευής, στοιχείο που φανερώνει την αγαθή προέλευση του ιδίου και της οικογένειάς του.

Η σύζυγος, ονόματι Αγορίτσα, ήταν ήρθε ο καιρός του διορισμού της κόρης της ως καθηγήτρια θεολογίας, την ακολουθεί στο Έβρο. Έπειτα παρουσιάζεται μια σειρά γεγονότων, τα οποία είχε οικονομήσει η Αγία για την περάτωση του ναού της.

Σε αυτό το ακριτικό τόπο η Αγορίτσα, συναντά την κα Μαρία Πλουριώτη, η οποία μεταφέρει τις εμπειρίες της, από το χτίσιμο και την ανακαίνιση πολλών εκκλησιών και εξωκλησιών. 

Τα λόγια της, αναπτέρωσαν το ηθικό της οικογένειας Κριτσάκη. Όταν μητέρα και κόρη επέστρεψαν στη Δωροθέα άρχισαν να πραγματοποιούν επαφές με κατοίκους του χωριού με σκοπό την παροχή βοήθειας. Εντύπωση προκαλεί η άμεση ανταπόκριση των κατοίκων, γρήγορα ξεπεράστηκαν τα εμπόδια και άρχισαν να συγκεντρώνουν τα υλικά και ο ναός παίρνει την τελική του μορφή, το 1981 οπότε και τελούνται τα θυρανοίξια.

Η προσπάθεια δεν περιορίζεται με την ολοκλήρωση του κτηρίου, ο Κριτσάκης συγκεντρώνει δωρεές από τα γύρω χωριά και τη διπλανή κωμόπολη την Αριδαία, κινητοποιεί τις διαδικασίες για την ασφαλτόστρωση του δρόμου που οδηγεί στο ναό, 

σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα. Η Αγία Παρασκευή, καθίσταται πνευματικό κέντρο ολόκληρης της περιοχής.

Το τελετουργικό της Πανηγύρεως του ναού

Μια συγκριτική ανάλυση του χθες και του σήμερα

Το πανηγύρι της Αγίας Παρασκευής, προκαλεί κάθε χρονιά, νοσταλγικές εικόνες από το παρελθόν και γεμίζει τους πιστούς με θείες αναμνήσεις, ελπίδες για να αντιμετωπίσουν τις αγχωγώνες καταστάσεις της σύγχρονης κοινωνίας.

Τις πρώτες αναμνήσεις, τις συναντάμε στα χρόνια του εμφυλίου, όταν εφημέριος της Δωροθέας ήταν ο Πατήρ Κωνσταντίνος Γιώτας ή «Παπαγιώτας», όπως τον προσφωνούσαν οι κάτοικοι. Γεννήθηκε το 1910 στο χωριό Βλοχό Καρδίτσας. Ανέλαβε τα εφημεριακά του καθήκοντα στη Δωροθέα στις 16 Αυγούστου 1947.

Κάθε χρονιά στις 26 Ιουλίου ο Παπαγιώτας τελούσε τη θεία λειτουργία, στο δεύτερο ναό του χωριού που είναι αφιερωμένος «Στην Ανάληψη του Σωτήρος». Έπειτα με πομπή οι πιστοί ακολουθούσαν τον Ιερέα ο οποίος έφτανε στο εκκλησάκι και τελούσε τον παρακλητικό κανόνα της αγίας. Λόγω της ευλάβειας των πιστών προς την Αγία παρέμεναν όλη τη νύχτα στο χώρο, τηρώντας ένα είδος ιδιότυπης αγρυπνίας. Ανήμερα της γιορτής οι κάτοικοι διασκέδαζαν με τη συνοδεία παραδοσιακών οργάνων σε όλη τη διάρκεια της ημέρας. Πλανόδιοι μανάβηδες πουλούσαν φρούτα και λαχανικά.

Χαρακτηριστικό στοιχείο της πανηγύρεως ήταν η πράξη των πιστών που έπασχαν από κάποια σωματική ασθένεια, να κρεμούν στο δέντρο, δίπλα στο Αγίασμα κάποιο ρούχο ή προσωπικό αντικείμενο.

Το σύγχρονο πανηγύρι θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε ότι έχει δεχτεί τη νοοτροπία της εμπορευματοποίησης, έχει χάσει εκείνα τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της ταυτότητας του παραδοσιακού ανθρώπου. Οι συνθήκες αυτές θα λέγαμε ότι είναι μέχρι κάποιου ορίου φυσικό να υφίστανται διότι έχουν αλλάξει οι κοινωνικές συνθήκες.

Το πρόβλημα που θα πρέπει να απασχολήσει τις κοινωνικές επιστήμες που έχουν ως αντικείμενο στη μελέτη τους, το θρησκευτικό συναίσθημα είναι το «εάν η αλλαγή αυτή, επηρέασε τη θρησκευτικότητα των πιστών».

Το ζήτημα αυτό μένει να διερευνηθεί από τους ειδικούς σε βάθος χρόνου.

Μετά από την κατάθεση των σκέψεων και των προβληματισμών μας, μένει να περιγράψουμε το «μοντέρνο» τυπικό της πανηγύρεως.

Οι εορταστικές εκδηλώσεις ξεκινούν από την παραμονή όπου ψάλλεται η ακολουθία του εσπερινού και ακολουθεί η λιτανεία της εικόνας. 

Τα τελευταία χρόνια στην ακολουθία χοροστατεί ο Ιερομόναχος π. Παΐσιος ο Αγιορείτης[1].

Ο Μοναχός είναι κτήτορας γειτονικής Μονής που είναι αφιερωμένη στη χάρη του Αγίου Ιλαρίωνα.

Την ημέρα της εορτής, ο όρθος και η Πανηγυρική θεία λειτουργία δεσπόζουν.

Κατά τη διάρκεια της ημέρας, πλανόδιοι στήνουν πάγκους με διάφορα προϊόντα για τα παιδιά.

Επιπρόσθετα λαμβάνει χώρα λαχειοφόρος αγορά, που συγκροτείται με δώρα που εκ των προτέρων έχουν διαθέσει οι προσκυνητές για χάρη της Αγίας.

Ονόματα που δοθήκαν λόγω τάματος

Η γλυκυτάτη μορφή της Αγίας Παρασκευής, παρεμβαίνει πάντα στη ζωή του πιστού ανθρώπου, για να τη γεμίσει με χάρη, παρηγοριά και δύναμη.

Στην περιοχή της Αλμωπίας είναι χαρακτηριστική η ονοματοδοσία λόγω τάματος. Τα περισσότερα περιστατικά που αφορούν τις περιπτώσεις αφιερώματος, συχνά δε δημοσιοποιούνται ή δε γνωρίζουμε επακριβώς την περίπτωση.

Παρά ταύτα, έχουμε λάβει γνώση δύο περιπτώσεις τις οποίες και θα αναφέρουμε ενδεικτικά[2].

Η κα Θεοδώρα είναι κάτοικος Αριδαίας Αλμωπίας. Παντρεύτηκε το Χρίστο, και απέκτησαν το Νίκο. Η καθημερινότητα και τα χρόνια περνούσαν και η γυναίκα ποθούσε να αποκτήσει ένα ακόμη παιδί. Για το λόγο αυτό, προσεύχονταν ένθερμα στον κύριο επικαλούμενη το όνομα της Αγίας Παρασκευής. Κάποιο βράδυ παρουσιάστηκε η Αγία και της είπε:

- «Τάξε μου»

Η γυναίκα έταξε ότι θα ανάψει μια λαμπάδα στη χάρη της. Το περιστατικό επαναλήφθηκε, αυτή τη φορά όμως, η γυναίκα υποσχέθηκε στην προστάτιδά της ότι εάν ο Θεός την αξίωνε να αποκτήσει παιδί θα το αφιέρωνε στην Αγία.

Και ω του θαύματος!

Μετά από λίγο διάστημα, η Θεοδώρα απέκτησε μια υγιέστατη κόρη και την ονομάτησε Παρασκευή.

Μια δεύτερη περίπτωση αναφέρεται στο περιστατικό της κας Μαρίας η οποία ως νεόνυμφη προσδοκούσε με το σύζυγό της Δημήτριο, τον ερχομό του πρώτου τέκνου (τον οποίο όπως γνώριζαν από τον προγεννητικό έλεγχο ήταν κοριτσάκι). Ενώ όλα έβαιναν καλώς, παρουσιάστηκαν επιπλοκές στην εγκυμοσύνη.

Η πεθερά της κοπέλας κα Παγώνα αφιέρωσε το νεογνό στην Αγία και ο τοκετός διεξήχθη ομαλά. Έπειτα κατά το μυστήριο της βαπτίσεως το μωρό έλαβε τη σύνθετη ονομασία Παρασκευή – Παγώνα.

Διαπιστώσεις – Συμπεράσματα

Όπως φάνηκε από την ανάλυση των κεφαλαίων της παρούσας εργασίας, ο ναός είναι συνηφασμένος με όλες τις περιστάσεις της καθημερινότητας των κατοίκων.

---

[1] Οι κάτοικοι των γειτονικών χωριών ισχυρίζονται ότι ο π. Παΐσιος ήταν υποτακτικός και πνευματικό τέκνο τη φημισμένου Γέροντα.

[2] Σεβόμενοι τα προσωπικά στοιχεία των πρωταγωνιστών, αναφέρουμε μόνο τα μικρά τους ονόματα.

Αυτό προσδίδει στο ναό ένα πολιτισμικό προφίλ, το οποί χρήζει λαογραφικής ανάλυσης. Επειδή ακριβώς στηρίζεται σε θρησκευτικές και λαϊκές παραδόσεις, έθιμα και δοξασίες.

Σκιαγραφήσαμε το πρότυπο του παραδοσιακού ανθρώπου, ο οποίος έχει φόβο Θεού και εναποθέτει τις ελπίδες του σε αυτόν.

- Επιστρατεύει την παραδοσιακή μουσική για να τιμήσει τη μνήμη της Αγίας, δημιουργεί εκδηλώσεις ή πανηγύρεις των οποίων το τυπικό φανερώνει ένα ιδιαίτερο μωσαϊκό συμπεριφοράς που θα μεταφερθεί στις επόμενες γενεές.

- Με την προφορική παράδοση, καταγράφονται τα θαύματα, προς αγιασμό των πιστών, επιπλέον τονώνεται η θρησκευτική ταυτότητα βοηθώντας τους πιστούς να αποκτήσουν αντιστάσεις σε ένα πολυπολιτισμικό γίγνεσθαι.

 Βιβλιογραφία

Αρχιμ. Ιγνατίου Θ. Μεδευλίδη «Η Αγία Παρασκευή». Εκδόσεις: Αδελφότης Θεολόγων ο Σωτήρ, Αθήνα: 2001.

Μουτσόπουλος Κωνσταντίνος, «Οι εκκλησίες του Νομού Πέλλης». Εκδόσεις Ι.Μ.Χ. του Αίμου, Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη: 1973.

Αντωνία Παπαδάκη «Υφαίνοντας το Χρόνο, ένα χρονικό οδοιπορικό στη γη της Αλμωπίας». Εκδόσεις: University Studio Press. Θεσσαλονίκη: 2003.

Τάσος Καρατζόγλου «Ο Τόπος μας». Εκδόσεις Υδρόγειος. Γιαννιτσά: 2003.

ialmopia.gr